ਅੱਜ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਿਹਾੜੇ ਨੂੰ 550 ਸਾਲ ਹੋ ਚੁਕੇ ਹਨ, ਜਿਨਾਂ 15 ਵੀਂ ਅਤੇ 16 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਲਿੰਗ ਦੀਆਂ ਅਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸਮਾਨਤਾਵਾਦੀ ਇਨਕਲਾਬ- ਆਤਮਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਅੱਜ ਸਾਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ਜੋ 100 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਪਰੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਜਗਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਇਹ 12 ਅਕਤੂਬਰ 1920 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਹਦੂਦ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਕ ਪ੍ਰਥਾ ਉਭਰੀ ਸੀ ਜਿਸ ਦੀ ਅਸਲ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਅਜੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ ਵਿਚ, “ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਜਾਤੀ” ਸਮੂਹ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਦਲਿਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਅਸਥਾਨ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਕੜਾਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਅੱਜ ਸਿੱਖ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕਈ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਚਲਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਦਿਨ ਹੋਇਆ ਵਿਦਰੋਹ ਨਾ ਸਿਰਫ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਕਾਸ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਨ ਵਿਚ ਅਹਿਮ ਸੀ, ਬਲਕਿ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਿੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਅਭਿਆਸਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਲਹਿਰਾਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਪਏ ਸਨ।
ਉਸ ਦਿਨ ਬਪਤਿਸਮ (ਅੰਮ੍ਰਿਤ) ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਦਲਿਤ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮੂਹ, ਜਿਸ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾਈ ਬਰਾਦਰੀ ਦੇ ਬੈਨਰ ਹੇਠ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਦੇ ਨਾਲ ਖ਼ਾਲਸਾ ਕਾਲਜ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰਾਂ ਦਾ ਇਕ ਗਿਆਨਵਾਨ ਸਮੂਹ ਆਇਆ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਬਾਵਾ ਹਰਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ (ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਬਣੇ) ਸਨ ਕਾਲਜ ਦੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ, ਨੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਅਰਪਣ ਕਰਨ ਲਈ ਕੜਾਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਲੈ ਕੇ ਧਾਰਮਿਕ ਜਲੂਸ ਵਿੱਚ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਤੋਂ ਮਾਰਚ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਹ ਕੜ੍ਹਾਹ ਪ੍ਰਸਾਦ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਭੇਟਾ ਵਜੋਂ ਲੈ ਕੇ ਆ ਰਹੇ ਸਨ।
ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਹਦੂਦ ਵਿਚ ਇਸ ਅਚਾਨਕ ਅਤੇ ਅਜੀਬ ਘਟਨਾ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਫੈਲ ਗਈ। ਇਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੁਜਾਰੀਆਂ ਵਿਚ ਦਹਿਸ਼ਤ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜੋ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਜਲੂਸ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਹੈੱਡ ਗ੍ਰੰਥੀ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਕੀਤਾ ਜੋ ਪੁਜਾਰੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਅਰਥਾਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਕੜਾਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਅਛੂਤ ਸਮਝਦੇ ਸਨ।
ਜਦੋਂ ਦੋ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ, ਜੋ ਕਿ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਨਾਮਵਰ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਸਨ, ਨੇ ਪੁਜਾਰੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੜਾਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੈ, ਪੁਜਾਰੀ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਵਿਚ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਵਿਦਵਾਨ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰਾਂ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਸਨ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪਾਠ ਦੀ ਸਲਾਹ ਲਈ ਇਕ ਸਮਝੌਤੇ 'ਤੇ ਸਹਿਮਤ ਹੋਏ।
ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਅਵਾਜ਼ਾ (ਹੁਕਮਨਾਮਾ) ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਇਆ ਉਹ ਤੀਜੇ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਇਕ ਸੁੰਦਰ ਰਚਨਾ ਸੀ, ਜੋ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਅੱਗੇ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਪਾਪੀ ਅਤੇ ਨਿਕੰਮੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੁਆਫ਼ ਕਰੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਸੱਭ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਲਈ ਬਖਸ਼ੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਉਥੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਇਆ ਹਰ ਸਖ਼ਸ਼ ਹੰਝੂ ਵਹਾਅ ਗਿਆ।
ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੋਏ ਗ੍ਰੰਥੀ ਨੇ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ, ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਦਿਆਂ ਇਸ ਨੂੰ ਵੰਡਿਆ। ਉਹ ਪਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਦਹਾਕੇ ਇੱਕ ਪਲ ਵਿਚ ਸਿਮਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਮੋੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਹੁਣ ਫਿਰ ਤੋਂ ਦਲਿਤਾਂ ਲਈ ਸਦਾ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਲਈ ਸੀ।
ਖਾਲਸਾ ਬਰਾਦਰੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਵਾਲਾ ਜੱਥਾ ਇਥੇ ਸਿਮਰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਵਿਖੇ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀ ਅਚਾਨਕ ਵਾਪਰ ਰਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਤੋਂ ਅਸਮਰੱਥ, ਘਬਰਾ ਗਏ ਅਤੇ ਭੱਜ ਗਏ। ਉੱਘੇ ਸਿੱਖ ਕਾਰਕੁੰਨ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਝੱਬਰ ਨੇ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਗ੍ਰੰਥੀ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਛੱਡਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਅਤੇ 25 ਵਾਲੰਟੀਅਰਾਂ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਜੋ ਤਖ਼ਤ ਵਿਖੇ ਸਮਾਗਮਾਂ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰਨਗੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਮੂਹ ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ 10 ਦਲਿਤ ਸਨ, ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ (ਐੱਸ. ਜੀ. ਪੀ. ਸੀ.) ਵਜੋਂ ਉੱਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ। ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਨੂੰ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਮਹੰਤਾਂ ਤੋਂ ਅਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਗਈ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ।
12 ਅਕਤੂਬਰ 1920 ਨੂੰ ਉਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮੋੜ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਉੱਠਦੇ ਹਨ। ਦਲਿਤਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੇ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਦਾਖਲ ਹੋਣ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਕਦੋਂ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਜੋ ਕਿ 16ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਇਸ ਦੇ ਉਦਘਾਟਨ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ, ਹਰ ਕਿਸੇ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ? ਕੋਈ ਪਾਬੰਦੀ? ਇਹ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਕਿਉਂ ਲਗਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਇਹ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਕਿਸਨੇ ਲਗਾਈਆਂ?
ਉਪਲਬਧ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਬੂਤ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਘ੍ਰਿਣਾਯੋਗ ਅਭਿਆਸ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਤਾ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਖਾਸ ਹਾਲਾਤ ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸਿੱਖ ਗੁਰੀਲੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਮੁਗਲਾਂ ਅਤੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀਆਂ ਹਮਲਾਵਰ ਫੌਜਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਕੌਮ ਦੀ ਸਿਰਫ ਬਚਾਅ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਜਾਰੀ ਰੱਖਦੇ ਸਨ।
ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਜਨਮ ਅਸਥਾਨ ਸ੍ਰੀ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਸਮੇਤ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਸ਼ਾਂਤੀਵਾਦੀ ਸਨ ਅਤੇ ਉਦਾਸੀ ਅਤੇ ਨਿਰਮਲਾ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਧੀਨ ਆ ਗਏ ਸਨ। ਉਦਾਸੀ ਸੰਪਰਦਾ ਦੇ ਬਾਨੀ ਬਾਬਾ ਸ੍ਰੀ ਚੰਦ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਬੇਟੇ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ ਸਿੱਖ ਇਸ ਸੰਪਰਦਾ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਕਮਜ਼ੋਰ ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਪੰਥ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਗੁਰੀਲਾ ਬੈਂਡਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਇਕ ਚਾਲ ਵਜੋਂ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ। ਉਦਾਸੀ ਸੰਪਰਦਾ ਦੇ ਮਹੰਤਾਂ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਵਿਚ ਜਾਤੀਵਾਦ ਸਮੇਤ ਕਈ ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਰੀਤਾਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ।
ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਉੱਚ ਜਾਤੀ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਮਰਾਜੀ ਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ??ਕਰਨ ਲਈ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਰਾਹੀਂ ਅੱਗੇ ਤਾਕਤ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਰੁਝਾਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀਆਂ ਸਮਾਨਤਾਵਾਦੀ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਦਲਿਤ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ ਕਰਨ ਦੀ ਬਦਸੂਰਤ ਪ੍ਰਥਾ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਨਿਕਲਿਆ।
ਇਹ ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਹੈ ਕਿ 12 ਅਕਤੂਬਰ 1920 ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਮੁੜ ਲਿਖਣ ਦੇ ਵੱਡੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਮਨਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਮੁੜ ਲਿਖਣ ਦਾ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਅਤੇ ਉਸ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਦਲਿਤ ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਾਏ ਵੱਡਮੁੱਲੇ ਯੋਗਦਾਨ ਦਾ ਜਸ਼ਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੂਹਾਨੀ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤਾਕਤ ਦੇਣ ਦਾ ਇਕ ਤਰੀਕਾ ਹੈ - ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਦਲਿਤ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਤਕਰੇ ਦੇ ਨਿਰੰਤਰ ਅਭਿਆਸਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ।
ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ (ਸਕਾਲਰ)
ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਹੰਸ
ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਿਆਜੀਰਾਓ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ
ਇਹ ਆਰਟੀਕਲ ਦਾ ਉਲੱਥਾ 'ਦਿ ਵਾਇਰ' ਤੋਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ